Rodzaje pamięci

W psychologii funkcjonuje kilka rodzajów pamięci – w zależności od przyjętego kryterium. Jeśli dotyczy ono czasu przechowywania informacji, wyróżnia się: pamięć krótkotrwałą (obejmuje natychmiastowe przypominanie materiału bądź odroczone do kilkudziesięciu minut) i długotrwałą (to przypominanie wydarzeń z naszego życia oraz wiedza o otaczającej rzeczywistości).

W przypadku problemów z pamięcią u osób starszych w pierwszej kolejności pojawia się osłabienie pamięci krótkotrwałej, podczas gdy obszary pamięci długotrwałej mogą pozostać nienaruszone. Pogorszenie pamięci jest naturalną konsekwencją fizjologicznego starzenia się układu nerwowego. Mózg, podobnie jak reszta organizmu, również podlega zmianom, ale w przeciwieństwie do innych ważnych organów, jak serce czy płuca, wcale nie starzeje się tak szybko, dlatego istotne jest rozróżnienie między prawidłowym starzeniem się naszego mózgu, a starzeniem patologicznym, które może prowadzić do choroby układu nerwowego.

Jak wygląda norma?

To prawda, że bardzo wiele osób w starszym wieku narzeka na pogorszenie pamięci i trudności w przypominaniu sobie nazwisk czy numerów telefonów. U osoby zdrowej te kłopoty jednak nigdy nie będą na tyle poważne, żeby doprowadzić do znaczącej niesamodzielności.

Osoba starzejąca się w prawidłowy sposób nigdy nie zapomni, jak wyglądają jej najbliżsi, jak trafić do swojego mieszkania, jak dbać o higienę i dobry wygląd, jak się ubrać adekwatnie do warunków pogodowych i przygotować sobie posiłek. W każdym wieku normą jest bycie sprawnym intelektualnie, zaś zmiana sposobu realizacji zadań dostosowana do wydolności pamięci jest typowa w naturalnym starzeniu.

Otępienie

W przypadku starzenia patologicznego mamy do czynienia z zespołem otępiennym. Otępienie (zwane inaczej demencją) to zbiorczy termin, którym określa się grupę objawów wywołanych przewlekłą chorobą mózgu, prowadzącą do postępującego obumierania i zaniku neuronów. W języku potocznym często spotyka się jego pokrewne sformułowania takie jak: „zmiażdżycowanie”, „skleroza” czy „Alzheimer”. Są to jednak określenia zastępcze i błędne.

Na podstawie wyników badań wiemy, że choroba Alzheimera jest najczęściej występującą przyczyną zespołu otępiennego, natomiast terminy „zespół otępienny” lub „demencja” to pojęcia szersze. Aktualne prognozy demograficzne przewidują wzrost średniej długości życia i znaczny przyrost populacji osób starszych, co zwiększa liczbę osób znajdujących się w grupie ryzyka zachorowania na otępienie.

Wyniki badań epidemiologicznych wskazują, że zespół otępienny występuje u 5-7% osób po 65. roku życia, a jego rozpowszechnienie podwaja się po 65. roku życia co 4,5 roku. W Polsce liczbę chorych z otępieniem można oszacować na 300-500 tys. osób. Otępienie stanowi jedno z poważniejszych wyzwań dla zdrowia publicznego ze względu na fakt, że jest jedną z głównych przyczyn niepełnosprawności i śmiertelności u osób w podeszłym wieku.

Jak odróżnić zapominanie w przebiegu fizjologicznego starzenia się od zapominania patologicznego? Czy to już Alzheimer?

W zaburzeniach pamięci związanych z otępieniem występują narastające trudności w uczeniu się i przypominaniu świeżo poznanych informacji, częste powtarzanie np. pytań, nasila się zapominanie niedawnych wydarzeń. Osoba może nie pamiętać, gdzie położyła ważne przedmioty, takie jak klucze, portfel czy dowód osobisty. W otępieniu zawsze dochodzi także do pogorszenia pozostałych funkcji poznawczych – słabnie uwaga, funkcje językowe, wykonawcze i wzrokowo-przestrzenne.

Na czym polegają te problemy? Osoba starsza może mieć trudności ze zrozumieniem ustnych lub pisemnych wypowiedzi, mogą pojawiać się trudności w odnajdywaniu słów, utrzymaniu wątku wypowiedzi, zmniejszeniu może ulec również zakres słownictwa. Pojawiają się problemy w orientacji przestrzennej, nawet w dobrze znanych miejscach czy przy powrocie do domu, trudności w rozpoznawaniu przedmiotów, rozwiązywaniu problemów, osądzie, podejmowaniu decyzji, zarządzaniu pieniędzmi, zakupach czy ocenie sytuacji. Takiej osobie coraz trudniej się skupić w trakcie wykonywania czynności, osłabiona jest również podzielność jej uwagi.

Utrata tych wszystkich funkcji jest na tyle poważna, że prowadzi do istotnego pogorszenia funkcjonowania chorego, w tym do utraty przez niego sprawności i samodzielności. By można było podejrzewać otępienie, pogorszenie funkcji poznawczych powinno mieć charakter postępujący i trwać co najmniej 6 miesięcy.

Wczesne rozpoznanie pogorszenia funkcji poznawczych jest niezmiernie istotne, ponieważ pozwala na zastosowanie leczenia farmakologicznego, terapii neuropsychologicznej i modyfikacji stylu życia u chorych we wczesnym okresie choroby. Jeśli zauważasz u siebie bądź swojego bliskiego problemy z pamięcią – ważne jest jej regularne sprawdzanie i monitorowanie, żeby wychwycić zmiany na przestrzeni lat.

Dokładne zdiagnozowanie występujących problemów z pamięcią i pozostałymi funkcjami poznawczymi może wykonać wyspecjalizowany psycholog przy współpracy z neurologiem, psychiatrą lub geriatrą. Należy zaznaczyć, że przyczyną zaburzeń poznawczych mogą być także choroby ogólnoustrojowe np. guzy mózgu, niedoczynność tarczycy, nadużywanie alkoholu, uszkodzenia wątroby, brak witamin, niedokrwistość, przyjmowanie niektórych leków (np. przeciwpadaczkowych) czy depresja. Celem oceny specjalistycznej i neuropsychologicznej jest oszacowanie ryzyka pojawienia się zespołu otępiennego, tempa postępu zaburzeń, ustalenie lub korekta już przyjmowanego leczenia, udzielanie porad rodzinie lub opiekunowi oraz zaproponowanie terapii funkcji poznawczych.

Terapia neuropsychologiczna

Terapia neuropsychologiczna to uznana i skuteczna niefarmakologiczna metoda wspomagania leczenia otępień i zaburzeń poznawczych powstałych w wyniku uszkodzenia mózgu. W przypadku seniorów zalecana jest szczególnie pacjentom ze zdiagnozowanymi łagodnymi zaburzeniami poznawczymi lub łagodnym otępieniem, ale również osobom, których funkcje poznawcze mieszczą się w normie.

Badania pokazują, że do czynników chroniących przed chorobami neurodegeneracyjnymi, m.in. chorobą Alzheimera można zaliczyć właśnie utrzymywanie możliwie wysokiej aktywności intelektualnej. Można to robić poprzez wykonywanie specyficznych ćwiczeń zwiększających sprawność funkcji poznawczych. Mózg, nawet w późniejszym wieku, reaguje na aktywność intelektualną co najmniej na poziomie neuroprzekaźnictwa (neuroprzekaźniki to związki chemiczne, których cząsteczki przenoszą sygnały między neuronami), przepływu krwi, a być może także zdolności do tworzenia nowych komórek nerwowych. Znaczenie mogą mieć zwłaszcza te aktywności, które u danej osoby mają charakter nowości i wymagają uczenia się. W zależności od stopnia nasilenia problemów zaleca się stosowanie samej terapii neuropsychologicznej lub łączenie jej z farmakoterapią.

Jak się uchronić przed otępieniem?

Badania wskazują, że osoby, które zachorowały na chorobę Alzheimera, wykazywały w wieku średnim mniejszą aktywność fizyczną, niż osoby zdrowe. Podobne wyniki wskazywano w innych badaniach, w których potwierdzono ochronny wpływ regularnych ćwiczeń fizycznych na ryzyko rozwoju otępienia, bez względu na jego domniemaną przyczynę. Najlepsze rekomendacje uzyskał trening aerobowy, który jest specyficznym rodzajem ćwiczeń o korzystnym działaniu, a jego główną zaletą jest zwiększenie wrażliwości tkanki na insulinę i glukozę, dzięki czemu chroni przed cukrzycą, a także poprawia wydolność wysiłkową układu krążenia.

Korzystna może być dieta obfita w nienasycone tłuszcze, czyli wzbogacona o ryby, orzechy, oliwę z oliwek, czy też szeroko rozumiana dieta śródziemnomorska. Skuteczność tej diety została udokumentowana w badaniach, które wykazały, że osoby starsze przestrzegające jej zasad (dieta zawiera duże ilości słabo obrobionych termicznie warzyw, oliwę, ocet balsamiczny, orzechy, ryby, owoce morza, relatywnie niewiele mięsa i produktów mlecznych oraz wino – spożywane typowo do posiłków i świeże owoce – jako deser) były mniej zagrożone pogorszeniem sprawności funkcji poznawczych. Istnieją również doniesienia dotyczące dobroczynnego wpływu kurkumy, picia zielonej herbaty i innych napojów podobnych do herbaty (np. rooibos), a także kawy i kakao. Choć są one wspierane licznymi badaniami eksperymentalnymi – trudno je jednoznacznie ocenić.

Długoterminowe ograniczenia w spożyciu kalorii, wysypianie się oraz dbanie o prawidłową wagę ciała, a także ciśnienie tętnicze, poziom cukru we krwi, trójglicerydów i cholesterolu, może być czynnikiem chroniącym przed pogorszeniem funkcji poznawczych. Istnieje wiele badań wskazujących na szereg potencjalnie modyfikowalnych czynników zdrowotnych (głównie naczyniowych, jak nadciśnienie tętnicze, migotanie przedsionków, choroba niedokrwienna serca) jako potencjalnych czynników podwyższających ryzyko wystąpienia zaburzeń funkcji poznawczych i otępienia. Ich skuteczne leczenie i kontrola może w istotny sposób ograniczyć zachorowalność na otępienie. Ważne jest także podejmowanie wielu różnych aktywności społecznych, ponieważ nic tak dobrze nie ćwiczy umysłu jak nawiązywanie satysfakcjonujących kontaktów z innymi ludźmi. Jak w wielu innych przypadkach tak i tutaj, nadużywanie alkoholu oraz palenie papierosów zwiększa ryzyko wystąpienia otępienia.

Przyszłość

Obecnie stale zwiększają się standardy sprawności intelektualnej niezbędnej do codziennego funkcjonowania. Chcąc sprostać wymaganiom współczesności seniorzy muszą przystosować się do zupełnie nowych dla siebie warunków i opanować przynajmniej w minimalnym stopniu takie umiejętności jak obsługa komputera, telefonu komórkowego czy konta bankowego.

W połączeniu z narastającymi problemami z pamięcią i innymi funkcjami poznawczymi może to być źródłem dodatkowego stresu, dlatego cały czas istnieje konieczność podejmowania działań edukacyjnych i wspierających osoby starsze. Mają one na celu przeciwdziałanie społecznemu wycofaniu i wykluczeniu.

Starość jest po prostu kolejnym etapem życia, etapem, który wiąże się z koniecznością poradzenia sobie z utratą sprawności fizycznej, pogorszeniem stanu zdrowia i funkcji poznawczych; oraz zmianami w zakresie pełnionych dotąd ról zawodowych i społecznych. To wyzwanie, w ramach którego konieczne jest zapewnienie seniorom odpowiedniej pomocy. Ważna jest świadomość, że osoby starsze, to my za kilkanaście, kilkadziesiąt lat, i że chociaż medycyna dodała życiu lat, to do tych lat trzeba również dodać pewną jakość życia, tak, by zmniejszyć niekorzystne skutki wynikające ze starzenia się organizmu.